Sołtysi byli przewodniczącymi sądu wiejskiego, w którym zasiadało też 3-5 ławników wybieranych spośród chłopów. Sąd w takim składzie zajmował się rozstrzyganiem spraw mniejszej wagi z zakresu prawa cywilnego i karnego. Wykonywał także inne pomocnicze czynności sądowe, zwłaszcza w zakresie postępowania egzekucyjnego pod nadzorem justycjariusza. Rozstrzyganie w sprawach o przestępstwa kryminalne, zagrożone ciężką karą, pozostawało zastrzeżone dla panującego lub z jego upoważnienia dla pana wsi, do których też mogli się odwołać chłopi od wyroków sądów wiejskich.

               W zasadzie do połowy XVIII w. nie obowiązywały na Śląsku jednolite regulacje dotyczące ustroju gmin wiejskich czy miast. Zasady zarządu miejscowościami regulowały prawa i przywileje nabywane przez lokalne społeczności na podstawie indywidualnych umów z właścicielami. Dopiero w czasach pruskich ramy ustrojowe samorządności zostały wyznaczone odgórnie przez państwo.  Analiza rozkazów i obwieszczeń z okresu, gdy administracja pruska rozpoczyna działalność na Śląsku pokazuje, że urząd sołtysa postrzegano jako ważny element w zarządzaniu prowincją. Sołtys wypełniał przede wszystkim funkcje policyjne i nadzorcze nad porządkiem wiejskim. Przykładem są tu rozkazy wojskowe z początku lat czterdziestych XVIII w. dotyczące bezpieczeństwa pożarowego na terenach wiejskich oraz dezercji.

               Podsumowaniem wszystkich dotychczasowych rozwiązań samorządowych, ale także niezwykle ważnym aktem prawnym regulującym stosunki wiejskie było Powszechne Prawo Krajowe z 1794 r. Prawa i obowiązki poddanych, ich panów oraz wzajemne relacje i zależności opisane zostały w jego części drugiej, w rozdziale siódmym. Unormowania dotyczące gminy wiejskiej  zostały doprecyzowane i uzupełnione na początku XIX w. w wiejskiej ordynacji policyjnej oraz w instrukcji dla sołtysów wiejskich. Uważa się, że sprawy gmin wiejskich, z wyjątkiem poboru rekruta i podatków, znajdowały się do połowy XIX w. poza obszarem zainteresowania administracji państwowej, a rola sołtysa ograniczała się do funkcji policji porządkowej. Analiza wiejskiej ordynacji policyjnej i instrukcji dla sołtysów pokazuje jednak, jak szeroki zakres uprawnień spoczywał na urzędniku wiejskim, co pozwoliło na wykształcenie się nowej formy samorządu. Samorządność ta wyrażała się w prawie do zwoływania zebrań oraz w posiadaniu urzędu wiejskiego jako organu administracyjno-wykonawczego gromady, reprezentowanego przez wójta lub sołtysa oraz ławników.

               Prawne aspekty policyjnych uprawnień samorządu wiejskiego zostały zebrane w „Wiejskiej Ordynacji Policyjnej” Dorf-Polizey-Ordnung z 1 maja 1804 r., opublikowanej 9 sierpnia 1804 r. oraz w wydanej równocześnie „Instrukcji dla sołtysów wiejskich” Instruction für die Dorf Scholzen. Oba dokumenty były niezwykle nowoczesne jak na swoje czasy i choć w mniejszych wspólnotach nie wszystkie zalecenia musiały być wykorzystywane, to na pewno w większych wsiach pozwoliły uregulować zasady współżycia społecznego. Uprawnienia sołtysa do zarządu gminą obejmowały jednocześnie kompetencje urzędnika państwowego i samorządowego.

               Śląska instrukcja dla sołtysów oraz wiejska ordynacja policyjna pozostają ze sobą w ścisłej zależności. Ordynacja określała prawo publiczne obywateli (materielle öffentliche Recht des Bürgers) i w 226 paragrafach regulowała pozycję i zachowanie mieszkańców wiejskich społeczności w stosunku do właścicieli ziemskich i państwa. Składała się z siedemnastu tematycznych rozdziałów: obowiązków wobec państwa i właścicieli ziemskich, regulacji sądów wiejskich, spraw kościelnych, szkolnych, obowiązków służby, prawa dotyczącego gier hazardowych, żebractwa, stróży nocnej, zapobiegania pożarom, pomoru bydła, pochówków, utrzymania dróg i wspólnych użytków, obowiązków karczmarzy, szynkarzy i młynarzy oraz spraw ochrony zdrowia (Pflichten gegen Landesherrn und Staat; Pflichten gegen die Grundherrschaft, Pflichten gegen die Dorfgerichte; Verhalten in Kirchen und Schulsachen; Pflichten des Gesindes gegen ihren Brodtherrn; Diebstähle; Geldspielen; Bettelei; Nachtwachten; Feuerverhütung; Viehsterben; Vorflut und Grabenräumung; Waldungen und Gehege; Straßen und Wege; Pflichten der Kretschmer und Schenken; Pflichten der Müller; Gesundheitsschutz). Instrukcja dla sołtysów była znacznie krótsza od ordynacji wiejskiej i zawierała 67 paragrafów w pięciu rozdziałach dotyczących właściwości sołtysa, jego obowiązków wobec króla i państwa, właściciela ziemskiego, postępowania z gminą i postępowania policyjnego (Eigenschaften des Dorfscholzen; Pflichten gegen König und Staat; Pflichten gegen die Grundherrschaft; Verhalten gegen die Gemeinde; Verhalten in Polizeisachen). Instrukcja określała pozycję i zadania sołtysów, obszary zadań zleconych od państwa i właściwej administracji gminnej. Była źródłem prawa administracyjnego i instrukcją służbową dla urzędnika wiejskiego. Po raz pierwszy nastąpiło tak wyraźnie rozdzielenie przepisów prawa prywatno-cywilnego od prawa administracyjnego. Oba źródła prawa zostały starannie przygotowane, natomiast ordynacja policyjna była podstawowym prawem wprowadzającym, na które powoływano się we wstępie instrukcji dla sołtysów.